Pojęcie władzy rodzicielskiej odnosi się przede wszystkim do obowiązku oraz uprawnienia rodziców do wychowania oraz sprawowania pieczy nad dzieckiem i jego majątkiem, przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności i praw. Przysługuje ona obojgu rodzicom, począwszy od chwili urodzenia dziecka.
Zagadnienia z tym związane umieszczone zostały w art. 92 -113 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.).
Na rodzicach przede wszystkim ciążą obowiązki związane z wykonywania władzy rodzicielskiej, w dalszej kolejności uprawnienia. Nadrzędną zasadą, jaką powinni się oni kierować, jest dobro dziecka. Przed podjęciem poważnych decyzji w sprawach, które bezpośrednio są związane z dzieckiem lub jego majątkiem, rodzice powinni wysłuchać zdania dziecka oraz w przypadku, gdy zarówno wiek, stan zdrowia jak i rozwój umysłowy dziecka to umożliwia, również je uwzględnić.
W celu ochrony dobra dziecka, sądom powszechnym została powierzona możliwość nieograniczonej ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej. Jedną z procedur, które są wykorzystywane przez sądy jest ograniczenie władzy rodzicielskiej.
Przyczyny ograniczenia władzy rodzicielskiej
Zgodnie z art. 109 k.r.o., sąd, kierując się dobrem dziecka, może podejmować wszelkie działania w celu usunięcia źródeł naruszeń. W procesie ich eliminacji nie ma znaczenia czy trudności w wykonywaniu władzy rodzicielskiej są przez rodziców zawinione. Ze względu na brak konieczności zaistnienia winy przy badaniu naruszeń, podkreśla się w orzecznictwie sądów, że ograniczenie nie ma zadania oceniać negatywnie rodzica. Wbrew skutkom jakie wywołuje samo postępowanie, sądy działają aby zapewnić ochronę dziecku. W razie konieczności również oferują swą pomoc rodzicom, aby umożliwić im właściwe wykonywanie władzy rodzicielskiej względem dziecka.
Przyczyną ograniczenia przez sąd władzy rodzicielskiej jest niewłaściwe wypełnianie lub nadużywanie praw przez rodziców względem dziecka, które są niezgodne z jego dobrem. Poprzez naruszenia rozumie się nie tylko działania ale również zaniedbania w tym przedmiocie.
Naruszenia mogą się objawiać w formie:
1. zaniedbywania przez rodziców potrzeb dziecka,
2. niewłaściwe dbanie o zdrowie dziecka,
3. zaniechaniu realizacji obowiązku szkolnego,
4. pozostawienie dziecka bez właściwej opieki,
5. doprowadzenie do sytuacji powstania zagrożenia zdrowia bądź życia dziecka.
Nie licząc przypadków drastycznych zaniedbań i zagrożeń dobra dziecka, jednym z największych problemów jest brak okazywania uczuć dzieciom, co również stanowi poważne zaniedbanie. Stawiając ponad dobro dziecka inne potrzeby można doprowadzić do problemów emocjonalnych u potomstwa. Bez względu na to, czy zaniedbania rodzica wobec dziecka mają charakter jednorazowy czy ciągły, priorytetem w sprawach o ograniczenie władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka.
Zaniedbania względem potrzeb dziecka
Rodzice, wykonując władze rodzicielską, zaniedbując potrzeby dziecka doprowadzają do naruszeń dobra dziecka. Odpowiedzialność za wychowanie czy chociażby zaspokajanie jego podstawowych potrzeb jest niezbędne do jego prawidłowego rozwoju. W rodzinach objętych pomocą społeczną często spotyka się brak zainteresowania dzieckiem, nie tylko jego uczuciami, ale również zaspokojeniem podstawowych potrzeb fizjologicznych oraz zapewnienie ubrania czy wykształcenia, nie mówiąc o wspieraniu zainteresowań. Sąd, rozpoznając taki przypadek, bada przyczyny zaniedbań. W dużej mierze może być to brak środków finansowych, czasu. Sąd indywidualnie musi analizować sprawę, ponieważ w niektórych przypadkach zaniedbania wynikają z istnienia stanów chorobowych rodziców, nie tylko psychicznych, ale również fizycznych.
Przede wszystkim, należy ocenić jaki wpływ mają przyczyny zaniedbań na wykonywanie przez rodzica obowiązków. Ograniczenie władzy rodzicielskiej jest jednym z metod pomocy świadczonej rodzinom przez państwo. Każdorazowo sąd dostosowuje środki do określonej sytuacji. Wnikliwa analiza sądu, pozwala na zapobieżeniu problemom oraz ich rozwiązaniu, mając na względzie przede wszystkim dobro dziecka. Przez szereg lat, orzecznictwo przywoływało konieczność jednoczesnego dbania o dobro rodzica, bowiem pozostawanie w domu rodzinnym najpełniej zapewnia dziecku zaspokojenie potrzeb życiowych i emocjonalno-psychicznych.
W chwili obecnej, jako nadrzędne jest postrzegane dobro dziecka, bowiem rozwój psychologii dziecięcej pokazuje, że relacje z rodzicami wpływają bezpośrednio na psychikę dziecka. Patologiczny brak zainteresowania problemami, uczuciami dziecka, prowadzi do utraty zaufania do dorosłego, co skutkować może chęcią uzyskania aprobaty u innych, w tym nieustanna chęć zwrócenia na siebie uwagi.
Przemoc wobec dziecka
Stosowanie przemocy wobec dziecka skutkuje utratą przez niego poczucia bezpieczeństwa. Może przybierać ona rozmaite formy, od fizycznej do psychicznej. Przemoc fizyczna może objawiać się w różnych zakresach, od lekkich jak szturchania, po znacznie bardziej bolesne jak pobicie czy zadawanie ran.
Przemoc seksualna względem dziecka może ograniczać się do zachowań, których świadkiem jest dziecko, ale również prowadzić do bezpośredniego udziału dziecka.
Pomimo coraz większej świadomości społeczeństwa, nadal przemoc psychiczna może być lekceważona przez środowisko w którym przebywa bądź nawet niezauważona.
Przybiera ona formę ograniczania wypoczynku, narzucania własnego zdania przez rodzica, obrażanie, poniżanie, upokarzanie, izolacja od rówieśników.
Każda z opisanych form przemocy wobec dziecka, powoduje poważne konsekwencje. Niezwykle istotna jest rola społeczeństwa oraz sądu w rozpoznawaniu oraz zapobieganiu dalszym naruszeń dobra dziecka.
Wymogi formalne wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej
Wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej może skierować do sądu nie tylko rodzic, ale również każdy, kto posiada wiedzę na temat sytuacji rodzinnej, okoliczności towarzyszących naruszeniu dobra dziecka. Sąsiedzi, nauczyciele, osoby pozostające w bliskim kontakcie z rodziną bądź dzieckiem, zwracają uwagę na zachowanie dziecka, które świadczy o możliwości istnienia naruszeń. W takich sytuacjach liczy się czas reakcji, należy natychmiastowo podjąć działania w celu zaprzestania zagrożenia dobra dziecka.
Wniosek składać należy do Sądu Rejonowego Wydziału Rodzinnego, właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka. Wniosek musi spełniać wymogi właściwe dla pisma procesowego czyli musi zawierać oprócz podstawowych informacji, tj. miejscowość i datę, oznaczenie Sądu, do którego jest kierowany i adres, jak również dokładne dane osobowe wnioskodawców i uczestników postępowania czyli danych rodziców oraz małoletnich dzieci, których dobro jest zagrożone.
W treści wniosku umieszcza się konkretne żądanie ograniczenia władzy rodzicielskiej, które należy odpowiednio uzasadnić, przywołując dowody jak dokumenty czy zeznania świadków.
Do wniosku zwykle dołącza się akt urodzenia dzieci, jednak w przypadku, gdy inicjatorem postępowania jest osoba trzecia, wystarczą dane identyfikujące. Jeśli wnioskodawcą jest rodzic, pozostający w związku małżeńskim, musi przedłożyć akt małżeństwa.
Złożenie wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej podlega opłacie sądowej w wysokości 100 zł.
Do wydania postanowienia w przedmiocie ograniczenia władzy rodzicielskiej, niezbędne jest przeprowadzenie rozprawy sądowej. Wzywane są strony postępowania oraz świadkowie. Sąd może również wysłuchać dziecko, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Dokonuje się to poza salą posiedzeń sądowych, najczęściej w tzw. niebieskim pokoju, który stwarza neutralne warunki, zapewniając komfort dziecku.
Skutki ograniczenia władzy rodzicielskiej
Sąd, rozstrzygając o ograniczeniu władzy rodzicielskiej, kieruje się przede wszystkim zakończeniem naruszeń względem dziecka. Aby jak najefektywniej zrealizować zadanie, może podejmować czynności zmierzających do usunięcia zagrożeń. Może zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, jak również do współpracy z kuratorem bądź przydzielonym asystentem rodziny. Sąd kieruje rodzinę, w razie potrzeby, do placówki bądź specjalisty zajmującego się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczącego rodzinie pomoc innego rodzaju. Sąd wskazuje również w jaki sposób wymaga wykonania wydanych zaleceń bądź zarządzeń.
Sąd określa jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu. W celu zapewnienia dobra dziecka, może przydzielić rodzinie asystenta, który czasowo będzie pomagał w prawidłowym jej funkcjonowaniu. Sąd w uzasadnionych sytuacjach wyznacza kuratora do sprawowania kontroli nad działaniami rodziców, może także skierować małoletniego do organizacji lub instytucji sprawującej częściową pieczę nad dziećmi, umieścić małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka bądź powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej.
Sąd w razie potrzeby, jeżeli wymaga tego dobro dziecka, może dokonać zmiany orzeczenia.
W przypadku gdy sąd orzeka o ograniczeniu władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ustala, który z nich będzie wykonywał władzę rodzicielską w pełnym zakresie. Sąd bierze pod uwagę kwalifikacje obojga rodziców, ich zdolności wychowawcze, ale również relacje z dziećmi. Na podstawie zdobytych wiadomości, ocenia, który z nich daje lepszą gwarancję dobrego wychowania dziecka, zapewnienia mu opieki oraz bezpieczeństwa. Sąd bada każdorazowo sytuację rodzinną, przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności towarzyszących naruszeniom dobra dziecka. Kładzie szczególny nacisk na dotychczasowy stosunek rodziców nie tylko do dziecka, ale również do siebie nawzajem, ich wpływ na psychikę dziecka oraz działań przez nich podjętych bądź zaniedbań.
Sprawy z zakresu prawa rodzinnego są postrzegane jako szczególnie trudne, ze względu na towarzyszące im emocje. Brak obiektywizmu w ocenie sytuacji, może doprowadzić do konfliktów, nawet niezamierzonego naruszenia dobra dziecka. Pomoc profesjonalnego pełnomocnika zapewni prawidłowy przebieg postępowania oraz może okazać się niezbędne do zakończenia sprawy, ze względu na istniejący konflikt pomiędzy rodzicami.