Wspólność majątku spadkowego
Majątek przypadający kilku spadkobiercom czyni ich współspadkobiercami. Majątek spadkowy jest objęty wówczas wspólnością, do której stosujemy odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Każdy ze spadkobierców ma określony ułamkowo udział w spadku. Nie wiadomo jednak wtedy, które przedmioty majątkowe lub prawa przypadną określonej osobie. Z tego powodu każdy ze współspadkobierców jest współposiadaczem tych przedmiotów. Może z nich korzystać w takim zakresie w jakim i reszta współspadkobierców. Osoba uprawniona nie może także bez zgody pozostałych osób rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Na tym tle Współspadkobiercy, którzy chcą być jedynymi właścicielami danej rzeczy, muszą przeprowadzić dział spadku.
Na czym polega dział spadku?
Z chwilą otwarcia spadku (czyli z chwilą śmierci spadkodawcy) spadkobiercy wchodzą łącznie w całokształt sytuacji prawnej swojego spadkodawcy. Patrząc na to z perspektywy majątku spadkodawcy, jego spadkobiercy stają się współwłaścicielami całego majątku spadkodawcy. Przeprowadzenie działu spadku zmierza do ustania więzi pomiędzy spadkobiercami. Dział spadku ma na celu podzielenie masy spadkowej i praw wchodzących w skład spadku do majątku poszczególnych spadkobierców.
Co jest przedmiotem działu spadku?
Przedmiotem działu spadku są aktywa spadkowe, czyli innymi słowy ogół dodatnich składników majątku. Przedmiotem działu spadku nie są długi spadkowe. Podział pasywów między współspadkobierców jest wówczas następstwem podziału aktywów. W postępowaniu o dział spadku brak możliwości podziału długów spadkowych ze skutkiem wobec osób trzecich (zwłaszcza wierzycieli z długów spadkowych).
Współspadkobiercy mogą określić w umowie o dział spadku, który z nich odpowiada za jakie długi, oraz w jakiej wysokości odpowiadają za różne długi. Umowa nie wpływa w żaden sposób na prawa wierzycieli – skutki prawne powstają tylko pomiędzy spadkobiercami dokonującymi działu spadku.
Jakie są sposoby podziału spadku?
Działu spadku można dokonać na dwa sposoby:
- na mocy umowy – umowny dział spadku;
- w drodze postępowania sądowego – sądowy dział spadku.
Umowny dział spadku
Aby umowny dział spadku mógł zostać dokonany współspadkobiercy muszą pozostawać w ścisłej zgodzie co do wszystkich aspektów działu spadku tj. czy dział w ogóle jest potrzebny, w jaki sposób zostanie dokonany oraz jakiej formie zostanie dokonany. Przepisy Kodeksu cywilnego nie określają formy takiej umowy. Spadkobiercy dysponują w tym zakresie bardzo dużą swobodą. Stanowią jedynie, że jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość, to umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, a jeżeli wchodzi przedsiębiorstwo – powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Najlepiej uregulować podział majątku spadkowego w formie pisemnej. Spadkobiercy powinni w umowie ustalić skład i wartość majątku spadkowego z uwzględnieniem darowizn. Powinno się w niej również znaleźć rozliczenie pobrań, poczynionych nakładów oraz spłaconych długów spadkowych.
Od woli stron umowy zależy, w jaki sposób dokonają działu:
- pierwszym sposobem jest przyznanie poszczególnych przedmiotów na własność określonym osobom;
- drugim, przyznanie w całości pewnego przedmiotu jednej osobie z obowiązkiem spłaty pozostałym spadkobiercom ich udziałów.
Możliwa jest również sprzedaż rzeczy wchodzących w skład spadku i podział uzyskanej sumy ze sprzedaży pomiędzy spadkobierców w stosunku do ich udziałów spadkowych.
Uchylenie się od skutków prawnych umownego działu spadku
Zgodnie z art. 1045 Kodeksu cywilnego uchylić się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu można jedynie w sytuacji gdy błąd ten dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy. Błąd nie może dotyczyć treści zawartej umowy.
Ponadto stosuje się ogólne przepisy Kodeksu cywilnego. Umowa o dział spadku jest nieważna, jeśli któraś ze stron tej umowy działa w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. To samo tyczy się zawarcia umowy o dział spadku dla pozoru oraz możliwości uchylenia się od skutków prawnych działu spadku z powodu działania pod wpływem groźby.
Sądowy dział spadku
Wniosek o sądowy dział spadku składa się wówczas, gdy osoby dochodzące do dziedziczenia nie mogą się porozumieć co do sposobu podziału. We wniosku o dział spadku należy wskazać przede wszystkim:
- testamenty;
- postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, czyli przedstawić dowód na to, iż rzeczywiście dziedziczymy po zmarłej osobie;
- akt notarialny stanowiący, iż nieruchomość wchodząca w skład spadku stanowiła własność spadkodawcy;
- dokładne dane współspadkobierców tj. wiek, stan cywilny, zawód, wysokość zarobków, posiadany majątek oraz inne, które mogą mieć znaczenie w postępowaniu o dział spadku.
Jeśli spadkobiercy wykazali we wniosku zgodny sposób podziału, wówczas sąd orzekający powinien go uwzględnić w swoim rozstrzygnięciu. Sąd ma prawo modyfikować wskazany sposób działu, jeżeli jest on sprzeczny z prawem, zasadami współżycia społecznego czy rażąco narusza interesy osób uprawnionych.
W toku postępowania o sądowy dział spadku ustalany przez sąd jest przede wszystkim skład majątku spadkowego oraz jego wartość. Prawidłowe ustalenia w tym zakresie pozwalają określić wartość udziałów, które przysługują poszczególnym spadkobiercom, w tym wydzielić schedy spadkowe i wysokości spłat i dopłat.
W jaki sposób sąd może podzielić spadek?
Wybór sposobu podziału majątku spadkowego następuje po ustaleniu składu i wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku spadkowego.
Przedmioty majątku spadkowego można podzielić fizycznie i przyznać je poszczególnym spadkobiercom w stosunku do wielkości ich udziałów. Możliwe jest przy tym ustalenie dopłat, jeśli wartość przyznanych części nie odpowiada wielkości udziałów osób uprawnionych.
Sąd może również dokonać podziału cywilnego rzeczy należących do spadku – dokonywana jest ich sprzedaż, a uzyskana suma dzielona jest między współspadkobierców w stosunku do wielkości udziałów przysługujących im w spadku.
Ponadto możliwe jest przyznanie przedmiotów w całości jednemu lub niektórym spadkobiercom. Co do zasady mają oni obowiązek dokonania spłaty na rzecz pozostałych. Można również przyznać jakiś przedmiot lub przedmioty dwóm lub więcej współspadkobiercom jako współwłasność w częściach ułamkowych. Następuje to na ich żądanie (art. 1044 K.C).
Sąd dokonuje oceny, który ze sposobów podziału należy wybrać w danym przypadku. Jest on związany sposobem podziału wskazanym przez uczestników postępowania z wyjątkiem jeśli wybrany przez nich sposób jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub naruszałby uzasadniony interes uprawnionych osób. W toku postępowania sąd powinien uwzględnić wolę spadkodawcy wyrażoną w testamencie.