Instytucja wyłączenia sędziego uregulowana została przede wszystkim w art. 40–44 KPK. Przepisy art. 40 i 41 oraz 42 § 4 KPK normują przyczyny wyłączenia sędziego, przepisy art. 41a, 42 § 1–3 i art. 43 KPK regulują procedurę wyłączenia, natomiast przepis art. 44 KPK przewiduje odpowiednie stosowanie wskazanych unormowań do ławników oraz referendarzy sądowych. Poza przytoczonymi przepisami podstawę do wyłączenia sędziego unormowano w art. 517g § 3 in fine KPK, a skutki niewyłączenia sędziego podlegającego wyłączeniu na mocy art. 40 KPK w art. 439 § 1 pkt 1 in fine KPK.
Wyłączenie sędziego służy przede wszystkim zapewnieniu realizacji prawa do bezstronnego sądu (art. 45 Konstytucji RP, art. 14 MPPOP, art. 6 EKPC oraz art. 47 Karty Praw Podstawowych UE). Instytucja ta zarazem uwalnia sędziów od orzekania w tych sprawach, w których ich osobiste zaangażowanie sprawiałoby, że trudno byłoby im zachować bezstronność.
Postępowanie cywilne rozróżnia dwa podstawowe tryby wyłączania sędziego ze sprawy sądowej. Po pierwsze, może nastąpić to z mocy ustawy (Iudex inhabilis. art. 48 k.p.c.) Są to sytuacje, gdy wystąpienie pewnych okoliczności automatycznie powoduje wyłączenie danej osoby.
Sędzia jest wyłączony z mocy ustawy w następujących sytuacjach:
- w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;
- w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;
- w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;
- w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;
- w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator;
- w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.
Iudex suspectus tj. wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym na wniosek.
Niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 48, sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Za okoliczność, o której mowa w § 1, nie uważa się wyrażenia przez sędziego poglądu co do prawa i faktów przy wyjaśnianiu stronom czynności sądu lub nakłanianiu do ugody.
Fakt, iż Ustawodawca nie przedstawił sztywnych ram przesłanek uzasadniających wyłączenie sędziego, pozostawia pewną dowolność w ich interpretacji. W związku z tym, można spróbować zebrać przykładowe sytuacje, które najczęściej wiążą się z zagrożeniem bezstronności uzasadniającym wyłączenie sędziego na podstawie art. 49 k.p.c.
Takimi sytuacjami będą przede wszystkim:
- istnienie między sędzią a stroną procesu stosunków o charakterze osobistym, towarzysko-służbowym, koleżeńskim lub powstałych na tle kontaktów małżonka sędziego – profesjonalnego
- pełnomocnika – ze stronami, czy związanych z emocjonalnym stosunkiem sędziego do określonej kategorii spraw, choćby na tle osobistej jego krzywdy czy urazu;
- okazywanie przez sędziego negatywnego stosunku do strony poprzez na przykład pogardliwe komentowanie jakości jej pism procesowych;
- zatrudnienie przez stronę (najczęściej spółkę) członka najbliższej rodziny sędziego;
- wyrażenie opinii o niezakończonej sprawie w środkach masowego przekazu: radio, TV, wywiad do gazety, komentarze na portalach społecznościowych;
- uporczywe i nagminne uchylanie pytań strony czy jej pełnomocnika do świadka lub biegłego;
- sytuacja, w której jako świadek w procesie miałby wystąpić krewny sędziego;
- sytuacja, w której sędzia utrzymuje regularne kontakty zawodowe z jedną ze stron;
- udzielanie przez sędziego stronie nieodpłatnej lub odpłatnej pomocy prawnej.
- argumentem przemawiającym za wyłączeniem sędziego jest już sama możliwość wyrobienia sobie przez niego poglądu na sprawę, w której, choćby pro bono, udzieliłby stronie pomocy;
- sytuacja, w której sędzia poza procesem i zakresem obowiązków służbowych zapoznał się z okolicznościami rozpoznawanej sprawy.
Wniosek o wyłączenie sędziego strona zgłasza na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy, uprawdopodabniając przyczyny wyłączenia (art. 50 § 1 KPC).
Wniosek powinien zostać złożony przed przystąpieniem strony do rozprawy, jeżeli natomiast strona składa wniosek już po przystąpieniu do rozprawy, to powinna również uprawdopodobnić że przyczyna wyłączenia dopiero później powstała lub stała się jej znana(art. 50 § 2 KPC).
Pismo zawierające wniosek o wyłączenie sędziego jest pismem procesowym i w związku z tym powinno ono spełniać ogólne wymogi przewidziane dla pism procesowych określone w art. 126 KPC. Wniosek powinien w szczególności zawierać oznaczenie sędziego, którego wyłączenia domaga się strona, podanie przyczyn wyłączenia wraz z ich uzasadnieniem oraz uprawdopodobnienie przyczyn wyłączenia.
Do czasu rozstrzygnięcia wniosku sędzia może podejmować czynności w sprawie. Nie może jednak zakończyć postępowania i wydać orzeczenia. O wyłączeniu sędziego orzeka sąd, w którym pełni on swoją funkcję.
Jeśli wniosek o wyłączenie sędziego oparto na jego decyzjach w sprawie dowodów lub na okolicznościach podnoszonych wcześniej, taki wniosek w ogóle nie będzie rozpoznany. Sąd pozostawia go w aktach sprawy i nie podejmuje w związku z nim żadnych dodatkowych czynności.
Wniosek o wyłączenie sędziego rozpatrywany jest przez sąd, w którym sprawa się toczy, a gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów – sąd nad nim przełożony (art. 52 § 1 KPC).
Postanowienie wydawane jest po złożeniu wyjaśnień przez sędziego, którego wniosek dotyczy, natomiast w przypadku niezłożenia wyjaśnienia w terminie dwóch tygodni od dnia wpływu wniosku do właściwego sądu, a jeśli był dotknięty brakami – od dnia ich usunięcia, wniosek podlega rozpoznaniu bez wyjaśnienia, chyba że sąd uzna złożenie wyjaśnienia za konieczne (art. 52 § 2 KPC).