Decydując się na rozwód, małżonkowie muszą mieć świadomość konieczności przejścia przez całe postępowanie, podczas którego Sąd ma za zadanie uregulować kwestie niegdyś łączące strony. Dotyczą one głównie opieki nad wspólnymi małoletnimi dziećmi, kontaktów z dziećmi, a także alimentów.
Sąd w osnowie wyroku orzekającego rozwód musi zawrzeć ustalenie w przedmiocie winy stron. Rozpoznaje, który z małżonków przyczynił się do rozkładu pożycia małżeńskiego. Jedynie w przypadku zgodnie złożonego żądania przez obojga małżonków, Sąd zaniecha orzekania o winie. Przyjmuje się, że konsekwencje są taki, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.
Żądanie lub zgodę na zrezygnowanie przez sąd z orzekania o winie mogą być zgłoszone lub cofnięte w każdym momencie postępowania do chwili zamknięcia przewodu sądowego rozprawy przed sądem II instancji.
Sąd rozstrzyga winę małżonków przyjmując ugruntowane orzecznictwem przesłanki rozkładu pożycia. Istotne jest spełnienie wszystkich warunków łącznie. Brak choćby jednej kwestii, skutkować będzie odrzuceniem pozwu o rozwód. Przesłanki rozwodu reguluje art. 56 § 1 k.r.o., który stanowi, że jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.
Orzecznictwo wskazuje na związane z tym warunki, do których należy:
- wystąpienie zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego,
- zawinionego zachowania małżonka,
- związku przyczynowego między tym zachowaniem a rozkładem pożycia.
Rozwód nie może być orzeczony, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia. Wyjątkowo, małżeństwo będzie mogło być rozwiązane, jeżeli drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód, a także w przypadku, gdy brak zgody na rozwód będzie sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
Orzeczenie o winie ma wpływ zarówno na długość procesu, jak i na rozłożenie obowiązku alimentacyjnego między byłymi małżonkami.
Małżonkowi, uznanemu za wyłącznie winnego rozpadu małżeństwa, nie przysługuje świadczenie alimentacyjne.
Kwestia alimentów dla byłego małżonka uregulowana jest przez treść art. 60 § 1 k.r.o., gdzie określono dwie sytuacje, w których może powstać obowiązek alimentacyjny. Przepis wskazuje na warunki możliwości zobowiązania małżonka do świadczenia alimentacyjnego na rzecz drugiego.
W pierwszym przypadku, małżonek może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania, w przypadku gdy nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Zarówno dotyczy to sytuacji, w której Sąd orzekł rozwód z winy obojga małżonków, z wyłącznej winy zobowiązanego, jak również w przypadku odstąpienia od orzekania o winie.
Istotnym warunkiem, jaki musi spełnić małżonek, jest znajdowanie się w niedostatku.
Druga sytuacja zachodzi w przypadku, jeśli na skutek rozwodu nastąpiło istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na jego wniosek może zobowiązać małżonka wyłącznie winnego rozkładowi pożycia, do świadczenia alimentacyjnego na rzecz małżonka niewinnego.
Świadczenia alimentacyjne na podstawie niedostatku
Pojęcie niedostatku
Niedostatek jest przesłanką powstania obowiązku alimentacyjnego, tylko w sytuacji, gdy jego przyczyną są okoliczności niezależne od woli uprawnionej osoby. Świadczenia alimentacyjne nie przysługują osobie zdolnej do pracy, jeśli z własnej winy nie wykorzystuje ona swoich zdolności, albo bez uzasadnionej przyczyny rezygnującej z dochodów. Istotne jest, by niedostatek nie był spowodowanym działaniem umyślnym bądź był efektem rozrywkowego trybu życia.
Pojęcie niedostatku definiuje się jako stan, który nie pozwala na zaspokojenie w pełni usprawiedliwionych potrzeb, zarówno materialnych, jak i duchowych za pomocą własnych sił i przy użyciu własnych środków. Ugruntowane orzecznictwo sądów powszechnych, pozwala jednoznacznie wskazać, że, niedostatek nie odnosi się tylko do takiego stanu, gdy uprawniony nie posiada żadnych środków utrzymania.
Kwestią budzącą wątpliwości jest określenie chwili powstania niedostatku. Na gruncie postępowań rozwodowych przyjmuje się dwie koncepcje: restrykcyjną i liberalną. Wedle pierwszej z nich, niedostatek powinien istnieć w momencie uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód. Późniejsze popadnięcie małżonka w niedostatek ma znaczenie w świetle art. 60 § 1 k.r.o. tylko wówczas, gdy łączy go związek przyczynowy z orzeczeniem rozwodu lub ze zdarzeniami zaszłymi jeszcze w czasie trwania małżeństwa. Liberalny pogląd wskazuje, że art. 60 § 1 k.r.o. nie wymaga udowodnienia, że to rozwód jest bezpośrednią przyczyną niedostatku.
Zakres żądania
Niezwykle istotny jest zakres żądania, ponieważ musi odpowiadać usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego, jak również możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Zakres, w jakim to ma nastąpić, musi określać zarówno stopień pogorszenia się sytuacji materialnej małżonka niewinnego, jak i zasady słuszności. Wskazują one, jaki w konkretnej sprawie zakres przyczynienia się małżonka winnego może być uznany za „odpowiedni”. Z reguły będzie on się znajdował pomiędzy granicą, poniżej której leży niedostatek, a granicą, której przekroczenie byłoby zrównaniem stopy życiowej obojga rozwiedzionych małżonków.
Obowiązek alimentacyjny wskutek pogorszenia sytuacji materialnej
Małżonka wyłącznie winnego rozkładowi pożycia, można obciążyć obowiązkiem alimentacyjnym na rzecz drugiego, w przypadku, gdy rozwód był przyczyną pogorszenia sytuacji materialnej niewinnego małżonka. W art. 60 § 2 k.r.o., uregulowany jest rozszerzony obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, którego zachowanie spowodowało rozpad więzi rodzinnych.
W przeciwieństwie do popadnięcia w niedostatek uprawnionego, musi być wykazana wyłączna wina małżonka. Obowiązek alimentacyjny ustalony na tej podstawie, choć nie daje małżonkowi niewinnemu prawa do równej stopy życiowej z małżonkiem zobowiązanym, to jednak udziela mu uprawnienia do bardziej dostatniego życia poprzez przyczynienie się w odpowiednim zakresie do zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb, chociażby nie znajdował się on w niedostatku.
Kryterium oceny zasadności roszczenia alimentacyjnego stanowi porównanie sytuacji materialnej małżonka niewinnego z realnymi możliwościami, jakie istniałyby, gdyby rozwód nie został orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie. Co ciekawe, przy rozpoznawaniu możliwości nie bada się jedynie stanu rzeczywistego, który istniał przed rozwodem, ale również uwzględnia się jego uprawnienia do korzystania z wkładu drugiego małżonka w zaspokajanie potrzeb rodziny, jak np. opieka nad wspólnym, małoletnim dzieckiem.
Samo pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego po orzeczeniu rozwodu nie stanowi wystarczającej przesłanki do ustanowienia obowiązku alimentacyjnego. Niezbędnym do uznania roszczenia jest ustalenie, że rozwód był bezpośrednią przyczyną pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego, przy jednoczesnym wykluczeni innych przyczyn zubożenia.
Kiedy wygasa obowiązek alimentacyjny?
Ustawodawca uregulował tą kwestię wskazując na treść art. 60 § 3 k.r.o., który ustanawia dwie podstawy wygaśnięcia takiego obowiązku małżonków rozwiedzionych. Pierwszą z nich jest zawarcie przez uprawnionego nowego małżeństwa.
Drugą przyczyną wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego jest upływ pięcioletniego terminu od orzeczenia rozwodu, w sytuacji gdy zobowiązanym jest małżonek niewinny rozkładu pożycia. Obowiązek alimentacyjny z art. 60 k.r.o. jest ograniczony czasowo. Jednakże, w sytuacji, gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni. Jest to możliwe jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Do takich okoliczności nie będą zaliczać się sytuacje, gdy wskutek upływu lat, człowiek traci siły w odniesieniu do możliwości zarobkowych. Nie występują również, jeżeli krewni małżonka są w stanie dostarczyć rozwiedzionemu małżonkowi środków utrzymania. Nieuzyskanie z mocy wyroku sądowego przedłużenia terminu pięcioletniego, powoduje wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego zobowiązanego małżonka. Sąd badać będzie możliwości zarobkowe uprawnionego. Małżonek domagający się alimentów winien w pełni wykorzystać wszystkie możliwości w celu uzyskania dochodów niezbędnych do zaspokojenia usprawiedliwionych własnych potrzeb.
W celu udowodnienia powstania bądź ustania okoliczności uzasadniających zobowiązanie małżonka do spełniania świadczeń alimentacyjnych, niezbędne może się okazać skorzystanie z usług profesjonalnego pełnomocnika, tj. radcy prawnego bądź adwokata. Pomogą oni w udokumentowaniu wszelkich przesłanek oraz poprowadzą postępowanie sądowe.