Konkubinat powszechnie definiuje się jako związek faktycznego pożycia kobiety i mężczyzny, analogicznie do pożycia małżonków. Choć w polskim systemie prawa pojęcie „konkubinat” nie występuje, to w przepisach m.in. kodeksu cywilnego używane jest określenie „pozostające we wspólnym pożyciu”.
Pojęcie majątku wspólnego opisane jest w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, wedle którego wraz z chwilą zawarcia małżeństwa pomiędzy małżonkami powstaje z mocy ustawy wspólność majątkowa. Obejmuje są nią przedmioty, które zostały nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, stanowiące ich majątek wspólny. Do stosunków między konkubentami, nawet wtedy, gdy konkubinat odpowiada treściowo związkowi małżeńskiemu, nie jest dopuszczalne odpowiednie stosowanie przepisów o stosunkach majątkowych małżeńskich (zob. wyr. SO w Łodzi z 6.6.2017 r., III Ca 253/17).
Osobom, które prowadzą w ramach związku wspólne gospodarstwo domowe jednak zrezygnowały z zawarcia małżeństwa, nie przysługuje możliwość kształtowania swoich stosunków majątkowych na podstawie przepisów odnoszących się do małżonków. Warunkiem istnienia konkubinatu jest powstanie między nimi wspólnoty życiowej. Może być ona dowolnie rozbudowana i obejmować całość majątków osobistych konkubentów. Przybiera również formę wspólnego zamieszkiwania przy jednoczesnej obietnicy dziedziczenia bądź otrzymywania wynagrodzenia.
Pomimo, iż w Polsce coraz więcej osób nie decyduje się na zawarcie związku małżeńskiego, pozostając w związku nieformalnym, to przepisy prawa nie regulują kwestii rozliczenia majątkowego pomiędzy konkubentami.
Zasady rozliczania konkubinatu
Z uwagi na fakt, iż wykluczone jest stosowanie przepisów k.r.o., odnoszących się do osób pozostających w związku małżeńskim w stosunkach majątkowych pomiędzy partnerami, to jednak często opierają się na podobnych zasadach jak małżeństwie, korzystając ze wspólnych dochodów, jednocześnie nie rozliczając wnoszonych dochodów i ponoszonych wydatków, traktowanych jako jednakowe. Pomimo tego, nie można stosować domniemania równości udziałów w majątku. Ukształtowanie stosunków majątkowych pomiędzy konkubentami bezpośrednio wypływa na zakres i sposób dowodzenia w sprawie z powództwa konkubenta domagającego się zwrotu kwot wyłożonych na majątek drugiego, zwłaszcza podczas długoletniego związku.
W orzecznictwie przyjmuje się, że do rozliczenia konkubinatu, w tym nakładów dokonanych przez konkubentów na majątek jednego z nich, mają zastosowanie przepisy art. 405 i nast. k.c., chyba że występują szczególne okoliczności, które wskazują na zaistnienie innej podstawy prawnej tych rozliczeń. Orzecznictwo jednoznacznie wskazuje, iż niedopuszczalne jest analogiczne stosowanie przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków do konkubinatu. W przypadku, gdy rozliczenie dotyczy składników majątkowych, które nabyli na współwłasność, dokonanie podziału w oparciu o przepisy o zniesieniu współwłasności jest prawidłowe. Jednak rozliczenie nakładów czynionych na przedmiot należący do jednego z partnerów, przysparza trudności interpretacyjnych oraz praktycznych.
Konkubenci zwykle nie kształtują swoich stosunków w trybie zawieranych umów cywilnoprawnych. W toku trwania związku najczęstsze jest stosowanie porozumień oraz ustaleń ustnych, co powoduje trudności na etapie ustalania podstawy roszczeń majątkowych. Przepisy należy stosować odpowiednio do stanu faktycznego, zaistniałego w danej sprawie. Korzystać można z przepisów o współwłasności, bezpodstawnym wzbogaceniu, zleceniu, świadczeniu usług lub pracy. Zastosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu jest możliwe dopiero, gdy brak innej podstawy prawnej do dokonania rozliczenia. Warto zaznaczyć, iż istnieją sytuację, w których spełnienie świadczenia na rzecz konkubenta nie podlegać będzie rozliczeniu z uwagi na zasady współżycia społecznego.
Zniesienie współwłasności
W konsekwencji braku możliwości stosowania przepisów z zakresu małżeńskich stosunków majątkowych, nie można przyjąć domniemania współwłasności w przypadku konkubinatu z samego faktu wspólnego pożycia stron oraz prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego.
Charakter roszczeń majątkowych między byłymi konkubentami jest zależny od rodzaju praw do poszczególnych przedmiotów majątkowych, które nabyli podczas trwania związku. Rozliczenie według przepisów o zniesieniu współwłasności znajdują zastosowanie w przypadku, gdy partnerzy wspólne gromadzili oszczędności i nabywali z nich oznaczone rzeczy. W uchwale z dnia 30 stycznia 1986 roku, III CZP 79/85, Sąd Najwyższy stwierdził, że również nakłady konkubentów poczynione wspólnie w czasie trwania konkubinatu na majątek jednego z nich winny być rozliczone według przepisów o zniesieniu współwłasności.
Jeśli konkubenci zachowywali natomiast odrębność poczynając jedynie przesunięć majątkowych pomiędzy sobą, należy odpowiednio skorzystać z przepisów uzasadniające powyższe czynności prawne, a dopiero w ostateczności przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Zastosowanie przepisów o zniesienie współwłasności przedmiotów stanowiących ich wspólny majątek, należy rozważyć kwestie roszczeń z tytułu nabytych wspólnie, na własność lub w posiadanie, nieruchomości i rzeczy ruchomych, jak również z tytułu nakładów dokonanych na te przedmioty. Dotyczyć to będzie również sytuacji, gdy partnerzy wznieśli budynek na gruncie stanowiącym własność wyłącznie jednego z nich. W takim wypadku budynek staje się częścią składową gruntu, którego własność przysługuje niepodzielnie tylko jednemu z konkubentów. Nakłady z majątku jednego konkubenta na nieruchomość będącą własnością drugiego z nich nie podlegają rozliczeniu wpostępowaniu o zniesienie współwłasności rzeczy nabytych wspólnie w czasie trwania konkubinatu.
Przyjmuje się w orzecznictwie, że do roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jedną z konkubentów w przedmiotach należących do drugiego, a wchodzących w skład wspólnego gospodarstwa zastosowanie znajdują przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Bezpodstawne wzbogacenie
Choć bezpodstawne wzbogacenie nie może być uznane za uniwersalną podstawę rozliczeń majątkowych po ustaniu związku faktycznego, jednak nie można jej jednoznacznie odrzucić.
Przepisy regulujące bezpodstawne wzbogacenie zawarte są w art. 405-414 k.c. Zgodnie z jego definicją, każda osoba, która bez podstawy prawnej uzyskała korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązana jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.
Z przepisów dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia można skorzystać jako podstawę żądania zwrotu nakładów koniecznych, jak również zwrotu innych nakładów o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. Worzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa pogląd, iż właściwą podstawą prawną do dokonania rozliczeń między konkubentami, w tym dotyczących nakładów dokonanych na majątek jednego z nich, są przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, chyba, że szczególne okoliczności sprawy wskazują na istnienie innej podstawy prawnej tych rozliczeń. (tak SN w wyr. z 18.1.2017 r., V CSK 198/16).
Zwykle konkubenci po zakończeniu związku są skonfliktowani, dlatego kierują powództwo do sądu w przedmiocie rozliczeń. Często stosowaną linią odparcia roszczenia jest przepis art. 411 k.c., który stanowi, że nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej, spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego, świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu bądź w przypadku, gdy świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.
Byli konkubenci wskazują, że jakiekolwiek przekazywane środki finansowe były konsumowane na podstawowe potrzeby mieszkaniowe bądź żywieniowe. Celem świadczeń może być niewątpliwie zapewnienie właściwych warunków bieżącego funkcjonowania wspólnocie konkubenckiej. Wydatki związane ze zwykłymi potrzebami konkubentów, służą często zaspokajaniu bieżących podstawowych potrzeb konkubentów, w szczególności ich potrzeb mieszkaniowych. Ustanie konkubinatu nie niweczy tego celu w odniesieniu do okresu trwania konkubinatu. Wobec tego, świadczenia jednego z byłych partnerów mogą nie być uznane za prowadzące do bezpodstawnego wzbogacenia drugiego z nich.
Wskazać należy, iż w przypadku przeznaczania określonych sum pieniężnych na potrzeby obojga partnerów, może wynikać z przyjętego wspólnie przez strony modelu rodziny i wiążąc może się z wykonywaniem przez partnerów bieżących spraw życia codziennego. Nie będzie to stanowić skutecznej podstawy żądania zwrotu środków pieniężnych, zważywszy na fakt wspólnego korzystania z przysporzeń.
Darowizna
W przypadku konkubentów, dokonywany przekaz pieniędzy może być uznany za darowiznę. Wysokość darowiznymożna ograniczyć jedynie w sytuacji uprawdopodobnienia, że transfer pieniężny zrealizowany został na poczet utrzymania wspólnego gospodarstwa. Zgodnie z treścią przepisu art. 888 k.c. przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Przedmiotem darowizny może być także przekazanie sumy pieniężnej. Przepis ten wyraźnie uzależnia ocenę umowy jako darowizny od bezpłatności świadczenia.
Pomimo, że oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego, to nie zachowanie tej formy nie powoduje jej nieważności, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Darczyńca może włożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania.. Poleceniem może być również obowiązek przekazania przez obdarowanego wskazanej osobie pieniędzy na wskazany przez darczyńcę cel, dlatego nie zawsze spłata długów partnera będzie utożsamiana z bezpodstawnym wzbogaceniem.
Transfery pieniędzy pomiędzy konkubentami mogą mieć na celu zaspokajanie jedynie wspólnych potrzeb, dlatego należy każdą sprawę rozpatrywać indywidualnie.
Z uwagi na brak regulacji w kwestii rozliczeń majątku po ustaniu konkubinatu warto korzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika.