Zgodnie z art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej (choć niewykluczone jest ich wejście do majątku wspólnego na mocy umowy małżeńskiej);
2. przedmioty majątkowe nabyte nieodpłatnie w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny, chyba że spadkodawca (darczyńca) wyraził odmienną wolę w tym zakresie;
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej, podlegającej odrębnym przepisom (w szczególności spółka cywilna);
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6. odszkodowanie za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia
7. zadośćuczynienie za doznaną krzywdę;
8. roszczenia z tytułu wynagrodzenia za pracę lub innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
9. nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
10. prawa autorskie i inne;
11. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (surogacja).
Katalog z art. 33 kro jest katalogiem zamkniętym i zawiera tzw. numerus clausus składników majątku osobistego małżonka – oznacza to, że jedynie to, co zostało wymienione powyżej, stanowi majątek osobisty małżonka – cała reszta zasila majątek wspólny.
Nabycie przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę
Specyfika przekazywania majątku przez spadkodawcę w oczywisty sposób pozwala na stwierdzenie, że nabywanie przez małżonka określonych przedmiotów w drodze dziedziczenia lub zapisu (zapisem w prawie spadkowym nazywamy rozporządzenie określonym składnikiem majątku spadkodawcy na rzecz osoby innej, niż powołany w testamencie spadkobierca, np. spadkodawca ustanawia w testamencie spadkobiercą swoją żonę, ale jednocześnie zapisuje swojej siostrze kwotę 10 tysięcy złotych) wynika z osobistej więzi, jaka łączy spadkodawcę i małżonka (np. stosunki rodzinne czy przyjacielskie).
Wyraźne jest tutaj poszanowanie przez polskie prawo doniosłej woli spadkodawcy, zwłaszcza że przepis mówi wprost o tym, iż to, co jest nabywane w drodze dziedziczenia i zapisu, wchodzi w skład majątku osobistego małżonka, chyba że wola spadkodawcy, co do tego, jest inna.
Podobnie jest w przypadku darowizny – jeśli darczyńca nie postanowi inaczej, jej przedmiot wchodzi do majątku osobistego. Może on bowiem dokonać darowizny dla obojga małżonków (przedmiot darowizny wchodzi wówczas do majątku wspólnego i należy raczej do sytuacji wyjątkowych) lub dla jednego z nich z zastrzeżeniem, że należeć będzie do obojga.
Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego, małżonek niebędący stroną umowy darowizny, nie musi dla jej skuteczności jej przyjmować.
Prawa majątkowe wspólnika w spółce cywilnej
Wspólność łączna to rodzaj współwłasności, w której nie wyróżnia się udziałów; najczęściej mówi się o niej w kontekście nieruchomości, ale jednym z najważniejszych przykładów wspólności łącznej jest spółka cywilna.
Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, prawa majątkowe wynikające z takiej wspólności łącznej, to właśnie m.in. prawa majątkowe jednego z małżonków będącego jednocześnie wspólnikiem w spółce cywilnej.
Mając na uwadze specyfikę spółki cywilnej, należy pamiętać, że w czasie trwania spółki cywilnej, żadnemu ze wspólników nie przysługuje oznaczony udział w majątku wspólników, którym mogliby dysponować. Stąd też, nawet jeśli małżonek wniósł swój wkład do spółki cywilnej z majątku wspólnego, jego prawa majątkowe w związku z byciem wspólnikiem są składnikiem jego majątku osobistego.
Zgodnie z wypracowanym w tym zakresie orzecznictwem, rozliczenie środków wniesionych do spółki cywilnej przez małżonka z majątku wspólnego nastąpi na podstawie art. 45 kro – małżonek wspólnika spółki cywilnej będzie mógł żądać zwrotu połowy wartości środków wniesionych do spółki.
Prawa niezbywalne
Prawa, które w ścisły sposób wiążą się z daną osobą, ze swojej natury mogą przysługiwać tylko jemu. Chodzi tutaj o takie prawa, jak w szczególności użytkowanie, dożywocie, prawo do świadczeń alimentacyjnych, spółdzielcze lokatorskie prawo do mieszkania przynależne małżonkowi przed powstaniem wspólności ustawowej.
Odszkodowanie za szkodę na osobie oraz zadośćuczynienie za krzywdę
Odszkodowanie za poniesioną szkodę na osobie oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę to jednorazowe świadczenia stanowiące ekwiwalent za uszczerbek na zdrowiu i krzywdę – są więc ze swojej natury powiązane z osobą poszkodowaną i wchodzą w skład majątku osobistego.
Inaczej jest jednak z rentą z tytułu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo przyznanej z uwagi na zwiększone potrzeby życiowe lub zmniejszone perspektywy na przyszłość. Została ona wprost włączona do majątku wspólnego małżonków przez Kodeks rodzinny i opiekuńczy, jako środek zastępujący zarobki małżonka, stanowiące źródło dochodów rodziny.
Roszczenie o wynagrodzenie za pracę
Jak była już o tym mowa w artykule na temat majątku wspólnego, pobrane przez małżonka wynagrodzenie za wykonywaną pracę zasila majątek wspólny małżonków. Jednak samo roszczenie o wypłacenie takiego wynagrodzenia stanowi składnik majątku osobistego małżonka.
Nagrody za osobiste osiągnięcia
Szczególne osobiste osiągnięcia małżonka (artystyczne, naukowe, sportowe itd.) ze swojej natury składają się na jego majątek osobisty.
Nie dotyczy to jednak nagród, przyznawanych zgodnie z Kodeksem pracy, stanowiących składnik ogólnego wynagrodzenia za wykonywaną pracę (premie, dodatki funkcyjne), które, jak wiemy, jest składnikiem majątku wspólnego.
Prawa autorskie i inne
Przysługujące małżonkowi prawa autorskie i pokrewne, podobnie jak nagrody za osobiste osiągnięcia, stanowią składniki majątku osobistego małżonka, którymi może on swobodnie i samodzielnie rozporządzać. Mowa tu o stworzonych utworach, wynalazkach i roszczeniem o zapłatę z tego tytułu. Zastosowanie w takich sytuacjach znajdą odrębne ustawy, takie jak prawo autorskie czy prawo własności przemysłowej.
Jednakże pobrane z ww. praw pożytki, to składniki majątku wspólnego małżonków.
Czym jest surogacja
Surogacja, najprościej mówiąc, polega na sytuacji, kiedy małżonek wymienia coś, co należy do jego majątku osobistego w zamian za coś innego, co również zasila jego majątek osobisty.
1. małżonek sprzedaje nabytą w drodze darowizny nieruchomość, a z uzyskanych pieniędzy, zakupuje nieruchomość na Mazurach, która nadal stanowić będzie jego majątek osobisty,
2. za przyznane mu odszkodowanie za koszty leczenia obrażeń odniesionych wskutek wypadku samochodowego, małżonek nabędzie specjalistyczny sprzęt rehabilitacyjny,
3. małżonek zakupi samochód w zamian za uzyskaną nagrodę za osiągnięcia sportowe.
Z istoty surogacji wynika założenie o nienaruszalności stanu masy majątkowej małżonka – skoro w zamian za jeden składnik swojego majątku nabywa inny, wartość jego majątku osobistego nie ulega zmianie. Surogacja dotyczy każdego składnika majątku osobistego wymienionego w art. 33 kro.
Status przedmiotu kupionego częściowo z majątku wspólnego i osobistego
Niezaprzeczalnie, częste są sytuacje, kiedy dany przedmiot zostaje przez małżonków zakupiony w części z majątku wspólnego, a częściowo z majątku osobistego jednego (lub obojga) małżonków. Pojawia się wówczas pytanie, czy taki przedmiot zasila majątek wspólny czy osobisty. Koncepcji w tym zakresie powstało kilka, ale na aprobatę zasługuje ta, zgodnie z którą decydujące znaczenie ma pochodzenie przeważających środków przeznaczonych na nabycie tegoż przedmiotu. Jeśli natomiast nie da się zastosować takiego kryterium, nabyty przedmiot zasila każdy z majątków proporcjonalnie do wysokości przeznaczonych z nich środków.
W sytuacji, gdy środki przeznaczone z majątku wspólnego będą nieznaczne, a zdecydowana większość zostanie pokryta z majątku osobistego małżonka, nabyty przedmiot, zgodnie z zasadą surogacji, wejdzie do majątku osobistego małżonka.
Należy również pamiętać o tym, że w razie wątpliwości co do przynależności jakiegoś przedmiotu majątkowego, należy kierować się zasadą prymatu majątku wspólnego, o ile z mocy art. 33 kro nie wchodzi on do majątku osobistego małżonka.
O tym natomiast, jak wygląda sytuacja przesunięć między trzema majątkami małżonków (dwoma osobistymi i jednym wspólnym), będzie mowa w osobnym wpisie.